هبة‌الله ابوالبقاء حلیحلّی، ابوالبقاء، هبة‌اللّه بن ناصر، محدّث و مورخ امامی قرن پنجم و ششم می‌باشد. ۱ - زندگیاوصافی که برخی درباره وی ذکر کرده‌اند، [۲]
ابن‌طاووس، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، ج۱، ص۱۶۱، چاپ علی عدنانی غریفی، قم ۱۴۱۱.
[۳]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۵، ص۳۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
حاکی از مقام و منزلت والای اوست، دانسته‌های اندکی درباره وی وجود دارد.و فقط افندی اصفهانی [۴]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۵، ص۳۱۴ـ۳۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
شرح‌حال کوتاهی از او، براساس سلسله سندی در کتاب المزار الکبیر محمد بن جعفر مشهدی، معروف به ابن مشهدی، آورده است.۲ - شاگردانطبق گفته افندی اصفهانی، حلّی در نجف و در ربیع الاول سال۴۸۸ زیارتنامه امام حسین علیه‌السلام [۶]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
را برای ابوعبداللّه حسین بن احمد بن طَحّال مقدادی روایت کرده است، آقابزرگ طهرانی [۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، ج۱، ص۳۳۳ـ ۳۳۴، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
نیز مطلبی کوتاه درباره وی آورده و گفته است که علامه حلّی در اجازه خود به بنوزهره، نام ابوالبقاء حلّی را در ضمن ذکر طرق روایت خبر قتل مقلّد بن رافع در سال۳۹۰، ذکر کرده است. [۸]
مجلسی، بحارالانوار، ج۴۲، ص۵ـ۶.
۳ - اساتیداز دیگر استادان وی ابوالغنائم مُعَمَّر بن محمد بن عبداللّه و سعد بن وَهْب [۱۱]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۵، ص۳۱۴ـ۳۱۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
و ابوعلی طوسی [۱۲]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۳۴، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۳]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۴۲، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۴]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۵۸، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بودند.حلّی بارها روایات و برخی مطالب کتاب خود را به روایت شاگردان شیخ‌طوسی، هرچند بدون تصریح به نام آنها، آورده است، از جمله مهم‌ترین این موارد نقل مطالبی از کتاب وقعة الصفین نصر بن مزاحم منقری است که او این مطالب را به همان طریقی که شیخ‌طوسی [۱۵]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب‌الاصول، ج۱، ص۴۸۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
ذکر کرده، روایت کرده است. [۱۶]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۲۵، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
در مواردی هم بدون ذکر سند، عبارتهای بلندی از وقعة الصفین، با تذکر به نقل مطلب از نصر بن مزاحم، آورده است. [۱۷]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۷۲، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
همچنین حلّی [۱۸]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۴۲ـ۳۴۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۹]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۴۷، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
مطالبی را به طریق خود از عالم امامی ،احمد بن ابراهیم عَمِّیّ بصری، [۲۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۹۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۱]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب‌الاصول، ج۱، ص۷۱، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
روایت کرده است. بنابراین، او به جز مشایخ حلّه، از مشایخ کوفه و بغداد و بصره نیز بهره برده است.۴ - شاعربودناو اهل شعر نیز بود و اشعاری در مدح سیف‌الدوله صدقة بن منصور دبیسی (حک: ۴۷۸ـ۵۰۱)، امیر مَزْیَدی حلّه، سروده است. [۲۲]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۶۱، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۲۳]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۴۳۰، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
متن المناقب المزیدیة براساس تنها نسخه شناخته‌شده آن، با تحقیق صالح موسی درادکه و محمد عبدالقادر خریسات (عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴)، منتشر شده و بار دیگر، مرکز شیخ زاید لتراث و التاریخ (امارت عربی متحده ۲۰۰۰) آن را تجدید چاپ کرده است. از آن‌جا که در نسخه خطی، فقط نام وی به صورت شیخ‌الرئیس ابوالبقاء هبة‌اللّه حلّی آمده است، مصححان به خطا کتاب را به ابوالبقاء محمد بن هبة‌اللّه بن نِما حلّی نسبت داده‌اند. برخی نیز با بررسی اسناد کتاب و ذکر دلایلی نشان داده‌اند که مؤلف این کتاب ابوالبقاء هبة‌اللّه‌بن ناصربن حسین‌بن نصر/ نصیر حلّی است. [۲۴]
حسن انصاری‌قمی، «کتابی تاریخی از یک مؤلف ناشناخته»، ج۱، ص۸۱ـ۸۲، نشر دانش، سال ۱۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸).
[۲۵]
محمدکاظم رحمتی، «تاریخ‌نگار گمنام شیعی: ابوالبقاء هبة‌اللّه حلی و کتاب المناقب المزیدیة فی اخبار الملوک الاسدیة»، ج۱، ص۴۰ـ ۴۱، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۶ و ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳).
[۲۶]
محمدکاظم رحمتی، «تاریخ‌نگار گمنام شیعی: ابوالبقاء هبة‌اللّه حلی و کتاب المناقب المزیدیة فی اخبار الملوک الاسدیة»، ج۱، ص۳۹ـ ۴۰، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۶ و ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳).
۵ - وفاتبر اساس اشاره‌ای در کتاب، [۲۷]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۴۲۶، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
حلّی تا بعد از درگذشت سلطان سنجر سلجوقی در سال ۵۵۲، در قید حیات بوده و کتاب خود را پس از این تاریخ نگاشته است، هرچند احتمال بیش‌تر آن است که این عبارت افزوده کاتب باشد. حلّی به نام برخی از دیوانیان و رجال حکومت صدقة بن منصور، چون ابونصر محمد بن علی بن جیّاء [۲۸]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۵۱ـ۵۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و سهیل (از موالی صدقة بن منصور)؛ [۲۹]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۵۰۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
اشاره کرده است.۶ - آثاربا توجه به تنها اثر شناخته‌شده حلّی تاکنون، کتاب المناقب المَزْیَدیة فی اخبار الملوک الْاَسدیة، می‌توان مطالب بیشتری درباره وی فهمید، او [۳۰]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۶۴، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۳۱]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۷۵، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۳۲]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۷۷، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
به واسطه ابوعبداللّه محمد بن هبة‌اللّه بن جعفر طرابلسی، از ابویَعْلی محمد بن حسن جعفری (متوفی ۴۶۳، داماد و جانشین شیخ مفید ) مطالبی از کتاب نسب قریش زبیر بن بکار نقل کرده است. به گفته افندی اصفهانی، [۳۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۵، ص۳۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
ابوعلی طبرسی روایتی از حلّی را در کتاب کنوز النَجاح آورده که وی از طرابلسی و او از شیخ طوسی نقل کرده است، هرچند افندی اصفهانی اشاره نکرده که طبرسی مستقیمآ از حلّی روایت کرده یا به واسطه راوی دیگر یا از کتابی نقل کرده است. حلّی سفری به کوفه کرده و در آن‌جا از نسب‌شناس نامور زیدی، ابوالغنائم محمد بن علی بن میمون نَرسی (متوفی ۵۱۰)، مطلبی روایت کرده است. [۳۴]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۴۶، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
دیگر استاد حلّی، ابوالمعالی احمد بن علی بن قدامة (متوفی ۴۸۶)، از راویان نهج البلاغه، بود که حلّی؛ [۳۵]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۵۰، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۳۶]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۵۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۳۷]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۳۷۱، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
به واسطه او شعری و مطالبی تاریخی نقل کرده است.۷ - اهمیت المناقبالمناقب المزیدیة علاوه بر آن‌که اثری منحصر به فرد درباره خاندان شیعی بنومزید حلّه، خاصه صدقة‌بن منصور دبیسی است، [۳۸]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۳۹]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۴۲۵ـ۴۳۱، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۰]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۴۹۵ـ ۵۰۰، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
اهمیت فراوانی برای محققان تاریخ صدر اسلام و جاهلیت، تاریخ عراق پیش از اسلام و ملوک حیره و مناسبات ایشان با دربار ساسانی و خاندان آل منذر در حیره دارد.۷.۱ - منابع مورد استفادهحلّی از منابع مختلفی چون تاریخ طبری، [۴۱]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۴۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۲]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۱۰۲، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۳]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۱۱۰، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۴]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۲۶۲، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
کتاب النوافل هشام بن کلبی، [۴۵]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۱۶۵، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
کتاب تهذیب الاَعقاب محمد بن محمد عُبَیْدلی، [۴۶]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
سیره ابن اسحاق [۴۷]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۸]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۴۹، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۹]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۶۲، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و الاشتقاق ابن درید [۵۰]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۵۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و دیوان شاعرانی چون ابوتمّام [۵۱]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و ابو نواس [۵۲]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۱، ص۳۳، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بهره جسته است [۵۳]
محمدکاظم رحمتی، «تاریخ‌نگار گمنام شیعی: ابوالبقاء هبة‌اللّه حلی و کتاب المناقب المزیدیة فی اخبار الملوک الاسدیة»، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۶ و ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳).
و در موردی، به نقل مطلبی درباره تاریخ حیره، از منبعی مکتوب تصریح کرده است. [۵۴]
هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، ج۲، ص۵۰۰، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۵۵]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم‌التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۶، بیروت ۱۹۸۳.
ابن طاووس [۵۶]
ابن‌طاووس، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، ج۱، ص۱۶۱ـ ۱۶۳، چاپ علی عدنانی غریفی، قم ۱۴۱۱.
مطلبی درباره مبارزان جنگ بدر و حنین و در فضیلت امام علی علیه‌السلام از حلّی نقل کرده است که در متن چاپ‌شده المناقب المزیدیة وجود ندارد، ازاین‌رو احتمال افتادگی از نسخه کتاب یا وجود اثر دیگری از وی وجود دارد.۸ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۲) ابن‌طاووس، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، چاپ علی عدنانی غریفی، قم ۱۴۱۱. (۳) ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹. (۴) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱. (۵) حسن انصاری‌قمی، «کتابی تاریخی از یک مؤلف ناشناخته»، نشر دانش، سال ۱۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸). (۶) هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۷) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم‌التاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۸۳. (۸) محمدکاظم رحمتی، «تاریخ‌نگار گمنام شیعی: ابوالبقاء هبة‌اللّه حلی و کتاب المناقب المزیدیة فی اخبار الملوک الاسدیة»، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۶ و ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳). (۹) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب‌الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۱۰) مجلسی، بحارالانوار. (۱۱) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۱۲) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلّی، ابوالبقاء»، شماره۶۴۷۷. |